تلخی ریاضی را شیرین کنید

کتاب ریاضی شاید دوست نداشتنی‌ترین کتابی باشد که بیشتر دانش‌آموزان چاره‌ای جز خواندن آن ندارند. همان کتابی که هر کس به زعم خود انتقادهایی نیز به آن وارد می‌کند. یک کتاب ریاضی برای نوشته شدن چه مراحلی را طی می‌کند؟

برای تالیف تمام کتب درسی از جمله کتاب ریاضی ابتدا باید یک سند وجود داشته باشد. این سند می‌گوید چه محتوایی را با چه هدفی باید طراحی کرد و نگاهمان به یادگیری باید چگونه باشد. بنابراین یک مولف کتاب درسی باید با این مولفه‌ها آشنایی داشته باشد و براساس آن مدلسازی کند. پس نقشه کار خیلی مهم است چون به مولف کمک می‌کند محتوا را به صورت طولی و عرضی ببیند و نگاه مولف را هدفمند کند. از طرف دیگر، یک مولف باید علم مربوط به رشته‌ای که در آن قصد تالیف کتاب دارد، داشته باشد یعنی توان تجزیه و تحلیل موضوعات مربوط به آن علم را داشته باشد. یک مولف باید دانش‌آموز را هم خوب بشناسد و خودش را در فضای یادگیری دانش‌آموز قرار بدهد، یعنی حتی اگر با دانش‌آموز روبه‌رو نمی‌شود ولی بتواند خودش را جای او بگذارد و دغدغه‌های ذهنی یک دانش‌آموز را مجسم کند. اما مهم‌تر از این موضوعات، این است که مولف باید به نوع یادگیری دانش‌آموزان هم توجه کند، چون نوع یادگیری بچه‌ها با هم فرق دارد و مطلبی که ممکن است برای یک دانش‌آموز مفید باشد برای دانش‌آموز دیگر مفید نباشد یا مثلا آن کتاب برای دانش‌آموز تهرانی مناسب باشد، ولی برای دانش‌آموزان سیستان و بلوچستانی نه. پس مولف باید به تمام جوانب محیطی توجه داشته باشد، حتی بداند مطلبی که می‌نویسد ممکن است از لحاظ فرهنگی در یک منطقه تناقض ایجاد کند. تالیف کتاب، ظرافت‌های زیادی دارد. شاید بعضی‌ها فکر کنند نوشتن کتاب درسی ساده است، اما واقعا این‌طور نیست. برای نوشتن یک خط باید تمام جوانب و ریزه‌کاری‌ها را در نظر گرفت. باید برای کلمه به کلمه آن فکر کرد و برنامه داشت و دانست که می‌خواهیم بچه را با این اطلاعات به کجا برسانیم. باید دقیقا طبق برنامه درسی اعلام شده پیش رفت. ضمن این که دانش‌آموزان حین خواندن کتاب، قدرت تجسم هم داشته باشند و درک کنند مولف برای توضیح یک مطلب پا به پای آنها در حال حرکت است.

باید قبول کرد وقتی یک پیشینه ذهنی از یک موضوع داریم، نسبت به دیگران که هیچ اطلاعی ندارند، آن را بهتر درک می‌کنیم. البته این‌که می‌گویید در دانشگاه مفاهیم بهتر برای افراد باز و قابل درک می‌شود، این است که آن مفاهیم را به کار می‌برید و آن را کاربردی می‌بینید. الان ما در کتاب ریاضی اول دبیرستان هم همین نگاه را حاکم کرده‌ایم؛ اما در مورد ضعف انتقال مفاهیم از سوی بعضی معلم‌ها ضمن تایید این مساله باید بگویم وقتی می‌گوییم معلم در یادگیری کتاب درسی نقش محوری دارد، دقیقا منظورمان این است که اگر یک محور کج باشد و ایراد داشته باشد، خودبه‌خود به برنامه درسی لطمه می‌زند و دانش‌آموزان را با چالش روبه‌رو می‌کند.

این مساله به جدول راهنمای برنامه درسی برمی‌گردد. ساختار موضوعی به ما می‌گوید از اول ابتدایی تا سال آخر دبیرستان دانش‌آموز باید چه موضوعاتی را یاد بگیرد. پس وقتی دانش‌آموز مثلا از سوم راهنمایی وارد دبیرستان می‌شود، موضوعاتی را یاد می‌گیرد که هم تاز‌ه‌اند و هم با مفاهیمی که از قبل یاد گرفته ارتباط دارند و قصد تکمیل و غنی کردن دانسته‌های دانش‌آموز را دارند. البته شما بدرستی بیان کردید که ناگهان یک گسست بین مفاهیم یک مقطع با مقطع دیگر ایجاد می‌شود که علتش این است بچه وقتی از یک مقطع به مقطع دیگر می‌رود، تعداد حوزه‌های یادگیری‌اش بیشتر می‌شود، پس تعداد بیشتری درس و کتاب می‌خواند که بناچار دچار چالش می‌شود که البته باید این‌طور باشد. چون دانش‌آموزان وقتی به سال‌های بالاتر تحصیل می‌رسند باید چیزهای بیشتری یاد بگیرند و حوزه شناختی‌شان وسیع‌تر شود. البته در این فرآیند یادگیری چون دانش‌آموز با فضای جدیدی روبه‌رو شده، دچار اضطراب می‌شود که این نگرانی ناخودآگاه در درک او اثر می‌گذارد. نکته بعدی این است که روند آموزشی که معلم در مقطع ابتدایی دارد، با نگاهی که معلم راهنمایی و دبیرستان به درس و دانش‌آموز دارد، فرق می‌کند. البته تفاوت موضوعات درسی در مقاطع مختلف را هم نباید فراموش کرد؛ به طوری که کتاب‌ها در دوره راهنمایی فعالیت‌محور هستند. اما در دبیرستان، موضوع‌محور می‌شوند. ما الان در برنامه جدیدمان سعی کردیم نگرشی را که در کتاب سوم راهنمایی وجود دارد در اول دبیرستان هم ادامه دهیم و تا آنجا که اطلاع داریم، این کار در دانش‌آموزان اثر مثبتی هم داشته و افت تحصیلی در اول دبیرستان کمتر شده است.

بله. یکی از موضوعات هم این است که ما گفتیم در طرح موضوعات باید به فرهنگ ریاضی خودمان توجه کنیم. از طرف دیگر هم گفتیم شاید دیگر پرداختن به فلان موضوع به صلاح نباشد که البته این موارد خیلی ناچیز است؛ ولی به هر حال ما سعی کرده‌ایم تا آخرین مفاهیم و جدیدترین روش‌های یادگیری را در کتاب‌های درسی بگنجانیم تا وقتی دانش‌آموز دیپلم گرفت، یک سری اطلاعات و مفاهیم را که در همه دنیا دانش‌آموزان باید یاد گرفته باشند، بداند.

ما در برنامه درسی جدید، یک نگاه مبتنی بر فرهنگ و تمدن ایرانی داریم. کشور ما در دوره شکوفایی فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی در حوزه ریاضی سرآمد دنیا بوده است. این موضوعی است که در سایت‌های معتبر دنیا هم وجود دارد که نشان می‌دهد در آن دوران 70 تا 80 درصد دانشمندان ریاضی دنیا، ایرانی ـ اسلامی بودند که البته نگاهی که دانشمندان ما به ریاضی داشته‌اند خیلی هم با نگاه غربی‌ها به ریاضی متفاوت بوده است. مثلا وقتی نهضت ترجمه در دنیای اسلام شکل گرفت دانشمندان ریاضی ما همان مفاهیم غربی را عینا کپی نکردند، بلکه آن مفاهیم ریاضی را در مفاهیمی مثل تقسیم ارث، تعیین قبله یا محاسبه مسافت‌ها کاربردی کردند و برای پیدا کردن پاسخ به این پرسش‌های جدید، روش‌های جدیدی ابداع کردند و علم را گسترش دادند و این علم تا آنجا گسترده شد که این دانشمندان تا قرن‌ها حرف اول ریاضی را در دنیا می‌زدند. نکته جالب این است که دانشمندان ما در حوزه ریاضی نیز یک نگاه دینی را حاکم کرده بودند، مثلا وقتی کتاب غیاث‌الدین جمشید کاشانی را می‌خوانیم، می‌بینیم او موضوعات را با حمد و سپاس خدا و سلام و درود بر پیامبر و خاندانش شروع کرده است. یعنی او و دانشمندان هم‌مسلک او به ریاضی یک نگاه معرفتی داشته‌اند. پس ما به این نتیجه رسیدیم که در آموزش مفاهیم ریاضی باید به این فرهنگ توجه کنیم، چون بسیاری از مفاهیمی که در مدارس تدریس می‌شود توسط دانشمندان ما ساخته شده است.

مثلا حل معادله از طریق دلتا را اولین‌بار خوارزمی انجام داده است یا محاسبه عدد پی کار غیاث‌الدین جمشید کاشانی است و سینوس یک درجه و خیلی از اتحادهای مثلثاتی را ابوالوفا بوزجانی درآورده است. برای همین معتقدیم اگر دانش‌آموز ببیند این مفاهیم و روش‌های حل مساله در ریاضی نتیجه کار یک دانشمند ایرانی است، بهتر مفاهیم را درک می‌کند. به همین علت اگر تا چندی پیش به دانش‌آموزان چند جمله‌ای نیوتن را آموزش می‌دادیم حالا چند جمله‌ای غیاث‌الدین جمشید کاشانی را برایش تشریح می‌کنیم که همین مساله باعث ایجاد نگرش مثبت در بچه‌ها می‌شود و آنها باور می‌کنند بخشی از علم را هم ما ساخته‌ایم.